Kazanowski Jan h. Grzymała (1. poł. XVI w. – 1591), działacz ariański, sędzia ziemski łukowski. Był synem dworzanina królewskiego, a potem sędziego ziemskiego łukowskiego, Bartłomieja (zmarłego po 1538), i Katarzyny, córki Jana Markuszowskiego. O studiach K-ego nic nie wiadomo, musiał być jednak dość wykształcony, jeśli spośród 4 braci jego właśnie przeznaczono na proboszcza uposażonej przez ojca prepozytury w Radzyniu (święceń nie posiadał). Kazanowscy dzierżyli dużą część posiadłości dziedzicznych i królewskich w obszernej parafii Radzyń (Kozirynek), a sam K. posiadał miasteczko Budzyń, będące faktycznie cząstką Radzynia, którego większość należała do króla, oraz wieś Żabików. Mimo że jego ojciec stracił niektóre posiadłości w sporach z rewindykującą królewszczyzny Boną, uchodził K. za zamożnego szlachcica.
K. jest chyba identyczny z przebywającym na Rusi Kazanowskim, który w r. 1557 pozostawał w kontakcie z kalwinami małopolskimi (zwłaszcza A. Witrelinem). Ok. pierwszej połowy lat sześćdziesiątych odebrał on katolikom 2 kościoły radzyńskie. Nie jest jasne, czy kościół parafialny został tylko zdewastowany, czy też zamieniony na zbór, w każdym razie K. przebywał w r. 1570 nadal w Radzyniu, popierając ruch różnowierczy. W r. 1583 kościół parafialny został po sporach i procesach odebrany przez katolików, ale różnowiercy trzymali się jeszcze do przełomu XVI i XVII w. w starym drewnianym kościele Św. Trójcy. Wg tradycji miejscowej, zbór ariański istniał również we dworze żabikowskim. W latach sześćdziesiątych wybił się K. na jednego z pierwszych i ważniejszych polskich działaczy antytrynitarskich, choć nie był stałym uczestnikiem synodów małopolskich. Już na przełomie 1562 i 1563 r. brał udział w odbywającej się na marginesie sejmu piotrkowskiego dyspucie, stając po stronie arianizującego Grzegorza Pawła z Brzezin. Po stronie antytrynitarskiej większości stał także na synodzie w podlaskich Mordach w czerwcu 1563 r.
Zapewne niedługo potem napisał K. swe jedyne, znane szerzej literaturze naukowej, dziełko, wydrukowane w r. 1564, a przechowywane w Bibliotece Kórnickiej: Na upominanie Jana Kalwina do braciej polskiej… ślachcica polskiego krótka odpowiedź. Jest to składająca się z dwóch części, popularnie napisana obrona antytrynitarskiej krytyki Grzegorza Pawła z „Tabula de Trinitate”, urozmaicona dość ostrymi wypadami przeciw Kalwinowi. Na upominanie… zawiera też samodzielne poglądy K-ego: pełen niekonsekwencji dyteizm («A chociaż dwu Bogów być nie wierzymy, wszakoż za Janowem świadectwem musiem wyznawać być inszego Boga Ojca…, a inszego Boga-Słowo»), podkreślanie zupełnej zależności Chrystusa od Boga Ojca («Syn Boży wszytko ma od Ojca swego») czy podważanie wiarogodności Symbolu Nicejskiego. Wybitniejszym zapewne dziełem K-ego była łacińska wersja odpowiedzi Kalwinowi, wydrukowana przed 14 IX 1564 Contra Calvini admonitionem…, którą Mikołaj Czarny Radziwiłł przesłał do Szwajcarii i która wywołała duży oddźwięk w Europie zachodniej. Tę, zachowaną może w jakiejś bibliotece zagranicznej, książkę można identyfikować ze znaną bibliografom z tytułu Liber contra trinitarios. Argumentację teologiczną K-ego wysoko oceniali A. Modrzewski i S. Borkowski.
W marcu 1565 r. uczestniczył K. po stronie arian w rozłamowym synodzie piotrkowskim i zastąpił chorego pisarza protokołującego z ich strony dyskusję. Wydrukował na jej podstawie podobno Elucidationes in Colloquium Petricoviae 1565 habitum lub też nawet anonimową Disputatio seu colloquium cum trinitariis. W r. 1567 brał udział w ariańskim synodzie w (Starym) Skrzynnie, a w r. 1569 w Bełżycach, będąc w obu wypadkach jednym z najgorliwszych obrońców bóstwa Chrystusa. W podobnym charakterze wystąpił może na synodzie unitarian w Lublinie w r. 1579. Na synodzie różnych odłamów różnowierstwa jesienią 1580 r. w Lubartowie (Lewartowie) stał obok S. Farnowskiego na czele dyteistów, dyskutując pomyślnie z kalwinami. W latach siedemdziesiątych był (jako patron, a zarazem minister) wraz z P. Kaszowskim głównym przywódcą resztek dyteistów w Lubelskiem i na przyległych terenach Rusi. Bronił ich przed złączeniem się z unitarianami, a od dyteistów sądeckich różnił się odrzucaniem anabaptyzmu. Obcy radykalizmowi społecznemu i teologicznemu, stał się chyba w ostatnich latach życia znów kalwinem i w duchu tego wyznania ogłosił nie później niż w r. 1589 antykatolicki łaciński utwór poetycki De apostasia Ecclesiae et operibus Antichristi.
K. miał wielki mir wśród szlachty lubelskiej, która w r. 1576 wybrała go na kasztelana zawichojskiego (wyboru nie potwierdzono). W okresach elekcji był zapewne wrogiem Habsburgów. W r. 1579 występuje jako podsędek ziemski łukowski, a w 1589 jako sędzia ziemski łukowski został wybrany z sejmu komisarzem do korektury praw. Zmarł w r. 1591 i został prawdopodobnie pochowany w kościele Św. Trójcy w Radzyniu. Godność sędziego przejął po nim jego brat i współwyznawca Paweł (zm. 1596). K. był żonaty z Dorotą Jacimierską i pozostawił syna Jana, kalwina i rokoszanina z r. 1606.
Estreicher; Enc. Org.; Podr. Enc. Kośc.; Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III, t. I; Wallace R., Antitrinitarian Biography, London 1850 II; Boniecki; Dworzaczek, Genealogia; Niesiecki; Paprocki; Uruski; – Borkowski S. Dunin, Die Gruppierung der Antitrinitarier des XVI Jahrhunderts, Bonn 1932 s. 494, 516–7 (nadb. ze „Scholastik” VII z. 4); Górski K., Grzegorz Paweł z Brzezin, Kr. 1929; tenże, Studia nad dziejami polskiej literatury antytrynitarskiej, Kr. 1949; Grabowski T., Literatura ariańska w Polsce 1560–1660, Kr. 1908 s. 42–3; Kormanowa Z., Bracia polscy 1560–1570, W. 1929 s. 72, 79 i in.; Maciejowski, Piśmiennictwo pol., dod. s. 401; M[erczyng] H., Zbory i senatorowie protestanccy w dawnej Rzeczypospolitej, W. 1904 s. 57; „Reform. w Pol.” R. 1–8: 1921–36; Szczucki L., Marcin Czechowic, W. 1964; – Archiv für Reformationsgeschichte, 1926 XXIII; [Bartsch F.], Andreae Volani… Orationi… responsio, Kr. 1589 f. O3–O4; Bock, Historia antitrinitariorum, I; Briefwechsel der Schweitzer mit den Polen, Wyd. T. Wotschke, Lipsk 1908; Eder G., Evangelische Inquisition…, Ingolstadt 1580 I f. 78 v.; Eisengrin M., Auszlegung der Sonntäglichen auch etlich anderer Festevangelien…, Ingolstadt 1583 s. 324; Matricularum summ., IV; Modrevius Fricius A., Sylvae, W. 1960; [Niemojewski J.], O jedności Boskiej… Odpowiedź kościoła jenewskiego… o skrypcie Jana K-ego i inych, [b. m.] 1566; Script. Rer. Pol., XI 113, XXII; Simler J., De aeterno Dei filio, Tiguri 1570 f. 1, 197–203; [Węgierski A.], Systema historico-chronologicum ecclesiarum Slavonicarum, Traiecti 1652 s. 87; Źródła Dziej., XIV 393, 423; – Arch. Kurii Metrop. w Kr.: Wizytacje z depozytu kapituły krak. t. 1 s. 512, t. 3 s. 294, 298; Arch. Kurii Bisk. w L.: rkp. 96, s. 157; AGAD: Rachunki królewskie, t. 22 f. 45–6; – Informacja L. Szczuckiego.
Wacław Urban